Η πνευματική Λέσβος

 Οι τέχνες και τα γράμματα και κυρίως η ποίηση, άνθησαν στο νησί από την πρώιμη αρχαιότητα. Κατά την μυθολογία, στην Λέσβο απέθεσε η θάλασσα το κεφάλι του Ορφέα και την λύρα του, μετά την θανάτωσή του από τις μαινάδες στη Θράκη. Και ο μύθος επιμένει ότι το κομμένο κεφάλι του Ορφέα συνέχισε να τραγουδάει και να χρησμοδοτεί στο μαντείο του κοντά στην Άντισσα, ενώ η λύρα υπήρχε λένε κρεμασμένη στον ναό του Απόλλωνα στην Μυτιλήνη. Από τον 7ο π.Χ. αι., παράλληλα με την μεγάλη οικονομική ανάπτυξη, παρουσιάζεται στην Λέσβο πνευματική και καλλιτεχνική άνθιση, από τις σημαντικότερες στον ελληνικό χώρο. Αν και το πολιτιστικό κέντρο της αρχαίας Ελλάδας ήταν η Αθήνα, οι πόλεις της Λέσβου συνεισέφεραν μια ιδιαίτερη και σημαντική συνδρομή στο οικοδόμημα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού Η μουσική και η ποίηση είναι η πιο αγαπημένες ασχολίες των Λεσβίων. Ο Τέρπανδρος ο Αντισσαίος, ο Αρίων ο Μηθυμναίος, τον οποίο ο μύθος τον θέλει να ταξιδεύει τραγουδώντας, καθισμένος στην πλάτη ενός δελφινιού, και ο Κοιτίων ο Μυτιληναίος, συγκαταλέγονται στους περίφημους μουσικούς της αρχαιότητας. Ο Τέρπανδρος γεννήθηκε στην Άντισσα αλλά δημιούργησε στην Σπάρτη όπου ίδρυσε μουσική σχολή και νίκησε σε μουσικούς αγώνες κατά την 26η Ολυμπιάδα δηλ. το 676-673 π.Χ. Στον Τέρπανδρο αποδίδεται η εφεύρεση της οχτάχορδης λύρας η οποία ονομαζόταν «βάρβιτος», καθώς και η τελειοποίηση του «Νόμου» ενός ύμνου αφιερωμένου στην λατρεία του Απόλλωνα. Ο Αρίων υπήρξε μεταγενέστερος του Τέρπανδρου και συνεχιστής του έργου του. Δημιούργησε στην αυλή του Περίανδρου στην Κόρινθο και ανέδειξε το χορικό τραγούδι και ιδιαίτερα τον διονυσιακό διθύραμβο σε σύνθετο και έντεχνο ποιητικό και μουσικό είδος. Η λυρική ποίηση εκπροσωπείται στη Λέσβο από την Σαπφώ και τον Αλκαίο. Ο Αλκαίος ο οποίος δεν έγραψε μόνο ερωτικά και συμποσιακά ποιήματα, αλλά και πολιτικά, εξορίστηκε εξαιτίας της πολιτικής του δράσης στην Πύρρα, στην Λυδία και στην Αίγυπτο. Το πλούσιο έργο του Αλκαίου περιλάμβανε ποιήματα που γράφτηκαν με τις πιο διαφορετικές αφορμές και είχαν το πιο ποικίλο περιεχόμενο: Ύμνοι σε θεούς και ήρωες καθώς και σε μυθολογικά θέματα, ποιήματα καθημερινής πολιτικής πραγματικότητας, ποιήματα αγωνιστικής διάθεσης, μίσους και έχθρας, αγαλλίασης για τις νίκες, απελπισίας για τις ήττες. Επίσης, τραγούδια του πιοτού, ερωτικά, φιλοσοφικά. Τα ποιήματα του Αλκαίου ήταν πολύ δημοφιλή στους Αττικούς όπως δείχνουν οι πολλαπλές επιδράσεις τους στα σχόλια. Την μεγαλύτερη επίδραση την άσκησε στον Οράτιο. Η γενική εκτίμηση είχε ως αποτέλεσμα να συμπεριληφθεί το όνομα του Αλκαίου στον Κανόνα των λυρικών ποιητών που περιλάμβανε εννέα κλασσικούς στους οποίους οι Αλεξανδρινοί λόγιοι απέδιδαν ύψιστη τιμή. Η Σαπφώ γεννήθηκε στην Ερεσό, αναμείχθηκε και αυτή στην πολιτική, ακολουθώντας την παράδοση που επέτρεπε την ενεργό ενασχόληση των γυναικών της Λέσβου στα κοινά, εξορίστηκε στην Σικελία και γύρισε για να ανοίξει στην Μυτιλήνη σχολή χορού και μουσικής. Η Σαπφώ και ο Αλκαίος θεωρούνται οι θεμελιωτές της μελικής ποίησης, του είδους δηλαδή εκείνου που συνδυάζει τον έμμετρο λόγο με την συνοδεία της μουσικής υπόκρουσης. Η ποίηση του Αλκαίου διακρίνεται για την απλότητα και την δύναμή της και από μετρική άποψη σημαντική είναι η συμβολή του στην ελληνική και λατινική ποίηση. Η ποίηση της Σαπφώς, η οποία κατέχει την πρώτη θέση ανάμεσα στους λυρικούς ποιητές από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αντλεί τα θέματά της από την καθημερινότητα και τα ανθρώπινα συναισθήματα και διακρίνεται για την χάρη της έκφρασης την σοφία στη σύνθεση και την δύναμη του πηγαίου αισθήματος Διαφορετικά απ’ ότι στον Αλκαίο τα ποιήματα της Σαπφώς, όλα ανεξαιρέτως, γεννήθηκαν μέσα από την ιδιωτική, την προσωπική της ζωή: Όλα τους είναι καρπός των διαλογισμών της πάνω στις σχέσεις των ανθρώπων και στα προβλήματα του κύκλου της και του κοινωνικού της περιβάλλοντος. Όλος ο κόσμος των αισθημάτων της ποιήτριας αποκαλύπτεται στον παρατηρητή, και δεν είναι λίγες οι φορές που η ποιήτρια γνωστοποιεί, κάτι παραπάνω: εξομολογείται πολύ προσωπικά πράγματα. Η Σαπφώ μπόρεσε να αποκαλύψει και να κάνει προσιτές εντελώς καινούργιες διαστάσεις της ψυχής, βοηθούμενη από τις προσωπικές της εμπειρίες έμαθε όχι μόνο να αναγνωρίζει τα ανθρώπινα αισθήματα, αλλά και να τα κάνει με τρόπο παραστατικό ορατά, αποκαλύπτοντας έτσι στο μάτι του παρατηρητή περιοχές της ψυχής. Έκανε έτσι φανερά τα μεγάλα της χαρίσματα: της αυτοπαρατηρησίας, του κοφτερού της ματιού, της εκφραστικής της δεινότητας, είχε όμως και το, όχι και τόσο συνηθισμένο, χάρισμα, η ψυχή της να δέχεται ερεθισμούς από το περιβάλλον της, από τη γύρω της φύση, ή εντυπώσεις της στιγμής - και όλα αυτά να τα περιγράφει ύστερα και να τα εκφράζει Δύο μικρά αποσπάσματα από τα ποιήματά της:

Όταν στεφάνια πλέκουνε τριγύρω μου οι ωραίες κοπέλες κι η γης που τα στεφάνια θρέφει βρίθει από άνθη εσύ και ο Έρωτας που πάντα μου υπακούει φτάνοντας απ’ τους ουρανούς ψηλά ντυμένος καταπόρφυρη χλαμύδα (γιατί) φτεροκοπάω και πάω κατ’ αυτόν σαν το μωρό στην αγκαλιά της μάνας του
Τους ιππείς άλλοι βρίσκουν κι άλλοι τους πεζούς κι άλλοι τους ναυτικούς πως τ’ ωραιότερο είναι (πράγμα) στη σκοτεινή μας γη? όμως εγώ: κείνο που πιο πολύ αγαπά ο καθένας.


Ο Πιττακός θεωρείται ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Ο ιστορικός Ελλάνικος ο Μυτιληναίος και ο φιλόσοφος Θεόφραστος ο Ερέσιος, διάδοχος του Αριστοτέλη ήταν από τους διασημότερους άνδρες της αρχαίας Ελλάδας. Ο Θεόφραστος, μαθητής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ίδρυσε μαζί με τον Αριστοτέλη, στην Αθήνα του 4ου αιώνα, την «Περιπατητική Σχολή» την οποία και διηύθυνε μετά τον θάνατο του μεγάλου διδασκάλου του έως το 287 π.Χ. Ακολούθησε τον Αριστοτέλη στην Λέσβο και στην Μακεδονία και συμμετείχε στις έρευνες του μεγάλου φιλοσόφου. Αναφέρονται 240 συγγράμματα του Θεόφραστου από τα οποία δυστυχώς σώζονται δύο για τα Φυτά και το έργο του «Χαρακτήρες» Από τα δύο βοτανολογικά του έργα το πρώτο, η κυρίως «φυτολογία» («Περί φυτών ιστορίας», 9 βιβλία), περιλαμβάνει σε περιγραφική μορφή, ολόκληρο το φυτικό σύστημα: βασικές έννοιες (βιβλίο 1), ήμερα και άγρια δέντρα (2-3), τη γεωγραφία των φυτών (4), ξύλα, θάμνους, ποώδη και δημητριακά (5-8), χυμούς και ρητίνες (9). Το έργο έχει σαφή εμπειρικά χαρακτηριστικά και αποτελεί την πρώτη επιστημονική βοτανική, ένα εγχειρίδιο που ήταν χρήσιμο ακόμη τον μεσαίωνα. Τόσο οι παλαιότεροι, από τα έργα των οποίων είναι αυτονόητο ότι πήρε υλικό ο Θεόφραστος, όσο και οι μετά από αυτόν έστρεφαν το βλέμμα τους στον κόσμο των φυτών κυρίως από φαρμακολογικό ενδιαφέρον. Η φυσιολογία και η αιτιολογία των φυτών ήταν τα αντικείμενα του επόμενου βοτανολογικού έργου («Περί φυτών αιτιών», 6 βιβλία): γένεση, περιβάλλον, μεταφύτευση, καλλιέργειες, αρρώστιες και -σε παράρτημα- οι χυμοί των φυτών είναι τα θέματα που πραγματεύεται στο έργο του αυτό ο Θεόφραστος. 
Η πνευματική αυτή παράδοση θα συνεχισθεί και στα νεώτερα χρόνια με εκπροσώπους της: τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, τον ιστορικό και λογοτέχνη Γιώργο Βαλέτα, τον λογοτέχνη, δημοσιογράφο και ακαδημαϊκό Στράτη Μυριβήλη, τον πεζογράφο και ακαδημαϊκό Ηλία Βενέζη, τους λογοτέχνες Στρατή Δούκα και Αργύρη Εφταλιώτη, τον λογοτέχνη και πολιτικό Ασημάκη Πανσέληνο, τον ζωγράφο και γλύπτη Γεώργιο Ιακωβίδη, τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο [Πηγές: «Ιστορία της Λέσβου», έκδοση του Συνδέσμου Φιλολόγων Λέσβου (Ζ΄ έκδοση), Μυτιλήνη 2006]